II.2
Precedente
Successivo
Anagni 1175, XVIII kal. febbraio, IX ind.
[cc. 22r B-23r B]
Orig.: Palermo, Bibl. Centr. della Regione Siciliana, Tabulario di S. Maria Nuova di Monreale, perg. nr. Balsamo 30, di mm. 830+4×575.
Cop.: Bibl. del Seminario Arcivescovile di Monreale, manoscritto XX.E.8; Palermo, Bibl. Centr. della Regione Siciliana, Liber Pandectarum, ms. F.M. 14, f. 3'.
Ed.:
Del Giudice M., Descrizione del tempio e monasterio di S. Maria Nuova di Monreale. Vite dei suoi Arcivescovi, Abbati e Signori col Sommario dei Privilegi, della detta Santa Chiesa di Giovan Luigi Lello. Ristampata ad opera del padre Don Michele Del Giudice priore cassinese, Palermo 1702, p. 38 (con data 15 gennaio).
Reg.:
Lello G.L., Historia della Chiesa di Monreale, Palermo 1702, n. 4 (con data 15 febbraio);
Garufi C.A., Catalogo illustrato del Tabulario di Santa Maria Nuova in Monreale, in Documenti per servire alla Storia di Sicilia pubblicati a cura della Società Siciliana per la Storia Patria, XIX, Palermo 1902, n. 12, pp. 9-10;
Jaffé-Loewenfeld P., Regesta Pontificum Romanorum. Photomechanischer Nachdruck, 2 voll., Graz 1956, n. 12683 (con data 15 gennaio).
Cit.:
Lello G.L., Historia della Chiesa di Monreale, Palermo 1702, p. 5.
Regesto:
Alessandro III promuove Santa Maria Nova di Monreale alla condizione di abbazia nullius a pieno titolo, concedendole importanti privilegi ed esenzioni, primo fra tutti l’indipendenza giuridica da qualsiasi autorità ecclesiastica, ad eccezione della Santa Sede; conferma tutte le proprietà della nuova fondazione, acquisite o da acquisirsi, sia all’interno che all’esterno del Regno; concede all’arcivescovato tutte le ordinazioni – ovvero il controllo su tutte le sue chiese, le consacrazioni di altari, fonti battesimali e chiese, del crisma e dell’olio santo. Ordina inoltre che, nell’eventuale cessione di qualsiasi diritto – compresi quelli episcopali – da parte di un ecclesiastico su qualsiasi chiesa o possedimento a favore della nuova abbazia, non sia possibile riservarsi alcuna decima.
Infine, concede all’abate l’uso pieno delle insegne vescovili(1).
Tenor alterius privilegii dicti Alexandri pape III per omnia quasi similis proximo precedenti tenori. Capitulum(a) II.
Alexander episcopus servus servorum dei.
Karissimo in Christo filio Willelmo illustri Sicilie regi et heredibus eius
in perpetuum.
Ex(b) debito suscepti regiminis qualitates actendere cogamur et merita singulorum ut circa omnes sic esequamur dispensationis nobis credite ministerium quod devoti ecclesie filii pro modo personarum et merito ab apostolica sede cui licet indigni, disponente domino, presidemus, gratum sue reportent peticionis effectum. Hac si quidem ratione tanto libencius et benignius regie volumus serenitati deferre et tue con||desendere(c) volunptati in hiis maxime que redemptori nostro grata sint et accepta et tue saluti ac nomini fructuosa, quanto personam tuam sicut karissimi filii et christianissimi regis habundatiori caritate diligimus et de tue gratissime devotionis fervore nobis et ecclesie dei graciora commoda provenisse recolimus et iugiter credimus auctore domino pro ventura, ut circa deum et sacras eius ecclesias maiorem semper devotionem et reverenciam habeas et fervencius cultui iusticie et operibus pietatis intendas cum de prerogativa nostre dilectionis et gratie fueris efficaciter(d) consecutus, quod pio et ferventi desiderio concupiscis.
Unde cum monasterium in honore beate Marie dei genitricis et virginis, sicut non solum ex litteris tue celsitudinis, sed etiam aliorum certa relatione non sine multo gaudio et leticia cordis audivimus super Sanctam Kuriaciam divine gratie inspiratione regalibus construere ceperis opibus et largissimis et amplissimis possessionibus disposueris domino cooperante ditare ut, locus ille celebris(e) habeatur et ibi ad serviendum deo conventus institui debeat monachorum nos pium votum et propositum tuum in hac parte preconio dignissime laudis extollimus et petitionibus tuis ad exequendum pium opus, quod domino inspirante cepisti, tam benignum quam iocumdum inpartimur effectum.
Ea propter karissime in Christo filii, pro unica et speciali affectione, quam ad te sicut ad christianissimum regem habemus de consilio fratrum nostrorum apostolica auctoritate statuimus ut monasterium ipsum nulli archiepiscopo vel episcopo aut alii persone ecclesiastice, nisi tamen Romano pontifici, aliquo tempore sit subiectum, sed pocius ab omni debito et subiectione aliarum ecclesiasticarum personarum liberum et absolutum semper existat. Nichilominus etiam auctoritate apostolica duximus indulgendum ut is qui in prescripti monasterii abbatem canonice electus fuerit a quocumque archiepiscopo vel episcopo maluerit, accedente tuo et heredum tuorum assensu benedicatur. Insuper etiam presenti scripto sancimus ut omnia prescripto monasterio extra regnum tuum oblata vel offerenda, commutata vel commutanda, perpetuo in abbatis et conventus eiusdem monasterii potestate permaneat, ea vero que infra regnum tuum eidem monasterio collata sunt vel conferentur, commutata sunt vel commutabuntur, cum volunptate tua et heredum tuorum illibata persistant, liceat etiam abbati et conventui prefati monasterii pro ordinatione clericorum vel monachorum qui in monasterio vel pertinenciis eius fuerit ordinandi, quecumque malverint catholicum advocare antistitem et ab eo ordinationes eorum crisma, oleum sacrum, consecrationes altarium seu basilicarum recipere, qui gratis et sine contradicione(f) qualibet nostra auctoritate quod postulatur indul|geat. In omnibus vero parrochalibus ecclesis eiusdem monasterii per clericos suos fontem benedici concedimus et sacrum celebrari baptisma; prohibemus insuper et auctoritate apostolica arcius interdicimus, ne quis archiepiscopus vel episcopus populum christianum ecclesias iamdicti(g) monasterii aut monasterium ipsum ingredi et in eis de rebus suis ut pia de religione fieri solet, aliquid offerre audeat prohibere. Si vero aliqua ecclesia vel tenimenta prescripto monasterio oblata fuerint de quibus decime vel aliud ius alicui episcopo aut alii ecclesiastice persone debeatur(h), et ius aliud quod in illa ecclesia vel tenimentis habere noscuntur, eidem monasterio iure pontificali concesserint oblationem et concessionem illam perpetuis temporibus inviolabiliter manere censemus. Ad hec adicientes statuimus ut, nullus archiepiscopus vel episcopus aut alia quelibet persona ecclesiastica de tenimentis et possessionibus eidem monasterio vel cellis eius cum episcopali iure concessis aut de terris quas fratres ipsius monasterii in monasterio vel cellis eius propriis sumptibus excoluerint decimam vel quartam exigere audeat; prohibemus etiam ne quis homines in tenimentis ipsis habitantes excomunicationi vel interdicto subicere aut(i) clericos monasterii vel eorumdem tenimentorum ad sinodum vocare presummat. Abbati quoque ipsius monasterii congregandi sinodum tam monachorum quam aliorum clericorum qui in tenimentis monasterii habitaverint plenam facultatem et licenciam indulgemus; illud autem modis omnibus inhibemus ne aliqua persona in amministracione preponatur abbati, nisi idem abbas de talibus convictus fuerit criminibus que sint de censura sacrorum canonum punienda; quemlibet vero monachum pro aliis monasteriis ordinandis, invito abbate removeri ab ipso monasterio prohibemus, ut autem fervor devotionis et desiderii tui amplius accendatur, abbati eiusdem monasterii qui ibi canonice fuerit institutus et successoribus eius usum mitre, cirothecarum, sandaliorum, tunice et dalmatice et virgam pastoralem et cotidianum usum anuli nichilominus indulgemus, et ut post missam et alia divina officia more episcopi benedictionem ad populum faciant eis plenam concedimus facultatem. Liceat quoque abbati et fratribus, tam prescripti monasterii quam cellarum eius, clericos cuiusque ordinis seu laycos e seculo fugientes liberos et absolutos insanitate vel egritudine cum rebus et possessionibus suis, ad conversionem eorum venientes sine cuiuslibet episcopi vel alterius ecclesiastice persone contradictione recipere et sine alterius molestia retinere. Fas etiam sit de auctoritate nostra fratribus per cellas pretaxati monasterii in civitatibus vel aliis locis constitutis quandocumque ad officia divina voluerint signa pulsare. Nullus autem archiepiscopus vel episcopus populum domini prescriptum monasterium vel eius cellas(j) ingredi ad audiendum verbum divinum, nisi pro comuni tocius civitatis vel parrochie interdicto prohibere presummat(k); sepulturam sane tam ipsius monasterii quam omnium ecclesiarum et cellarum suarum liberam esse censemus ut eorum devotioni et ex||treme volunptati qui se illis(l) seppelliri deliberaverint, nisi excomunicati vel interdicti sint nullus obsistat nec alicui archiepiscopo vel episcopo liceat quemlibet in monastero ipso vel cellis eius sepelliri deliberantem excomunicare vel interdicere, aut penitentiam seu viaticum denegare, nisi ob manifestam rationem. Si vero abbas de aliquo fuerit accusatus vel impeditus, cum assensu tuo et heredum tuorum a personis ecclesiasticis ydoneis et discretis eiusdem regni causa eius tractetur, discutiatur et terminetur. Preterea apostolica auctoritate sancimus ut nullus archiepiscopus vel episcopus aut alia persona infra claustrum monasterii, sine licencia et volunptate abbatis vel conventus intrare audeat aut in eodem monasterio vel ecclesiis suis sine ipsius abbatis et conventus et prelatorum earumdem ecclesiarum licencia, divina officia celebrare; nichilominus etiam abbati pretaxati monasterii indulgemus ut liceat ei monasterium et ecclesias suas canonice ordinare. Insuper autem fas sit eidem abbati omnes clericos et laycos suos cuiusque ordinis vel sexus ad confessionem recipere et de quibuscumque criminibus vel causis ad ecclesiasticum iudicium pertinentibus iudicare; liberum quoque sit predicto abbati et fratribus in quibuscumque locis tenimentorum suorum ad usum suum et hominum tenimentorum(m) ipsorum oratoria construere. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat prescriptum monasterium temere perturbare aut ei dignitates et libertates sibi indultas subtrahere vel minuere vel eius possessiones auferre aut oblatas retinere seu aliquibus molestiis fatigare, sed omnia illibata et integra conserventur eorum pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura. In predicto autem monasterio nobis ac Romane ecclesie reservamus ut, abbas et fratres ipsius monasterii censum centum tarenorum Sicilie nobis nostrisque successoribus annuatim persolvant;
si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona(n) hanc nostre constitutionis(o) paginam sciens, contra eam temere venire presumpserit secundo terciove commonita, nisi presumptionem suam congrua satisfatione correxerit potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se divino iudicio existere de perpetrata iniquitate congnoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini nostri Iesu Christi aliena fiat atque in examine districte ulcioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco sua iura servantibus, sit pax domini nostri Iesu Christi quatinus et hic fructum bone acionis percipiant et in futuro premia eterne pacis inveniant.
Amen. Amen.
(R)(p)(BV)
Ego Alexander Catholice Ecclesie episcopus subscripsi(q).
† Ego | Habulndus(r) Hostiensis episcopus subscripsi.
† Ego Bernardus Portuensis et Sancte Ruffine episcopus subscripsi.
† Ego Iohannes presbiter cardinalis Sanctorum Iohannis et Pauli tituli Pamachii subscripsi.
† Ego Iohannes presbiter cardinalis tituli Sancte Anastasie subscripsi.
† Ego Albertus presbiter cardinalis tituli Sancti Laurencii in Lucina subscripsi.
† Ego Guillelmus presbiter cardinalis tituli Sancti Petri ad Vincula subscripsi.
† Ego Boso presbiter cardinalis Sancte Pudenciane tituli Pastoris subscripsi.
† Ego Iohannes presbiter cardinalis tituli Sancti Marci subscripsi.
† Ego Theodinus presbiter cardinalis Sancti Vitalis tituli Vestine subscripsi.
† Ego Manfredus presbiter cardinalis tituli Sancte Cecilie subscripsi.
† Ego Petrus presbiter cardinalis tituli Sancte Susanne subscripsi.
† Ego Vivianus presbiter cardinalis tituli Sancti Stephani in Celio Monte subscripsi.
† Ego Cinthius diaconus cardinalis Sancti Adriani subscripsi.
† Ego Bugo(s) diaconus cardinalis Sancti Eustachii iusta templum Agrippe subscripsi.
† Ego Laborans Sancte Marie in Porticu diaconus cardinalis subscripsi.
† Ego Raynerius diaconus cardinalis Sancti Georgii ad Velum Aureum subscripsi.
Data Anagnie
,
XVIII° kalendas februarii, indictionis IXe, incarnationis dominice anno M°C°LXXV°, pontificatus vero domini Alexandri papae III anno XVII°.
Note:
(a) La seconda -u- corretta su precedente o.
(b) Nel codice, la -x corretta su precedente lettera.
(c) Così nel cod., s'intenda: condescendere.
(d) Nel codice, la prima -i- corretta su precedente e.
(e) La -i- è corretta su precedente e.
(f) Nel codice, la prima -t- corretta su precedente g.
(g) Nel cod., la i- iniziale è allungata verso l'alto e corretta su precedente lettera.
(h) Nel codice, sul margine destro, la stessa mano ha aggiunto con richiamo al testo: ep(iscopu)s ip(s)e v(e)l ip(s)a p(erson)a decim(e) et.
(i) Ma au nel cod.
(j) Nel cod., la -s finale corretta su precedente segno abbreviativo per -(m) finale.
(k) Così nel codice.
(l) Con la -s corretta su precedente lettera.
(m) Nel codice segue suor(um) depennato.
(n) Nel cod. segue una parola cancellata con più tratti di penna e resa illegibile.
(o) L'ultima -i- è corretta su precedente e.
(p) Così la legenda nella cornice della Rota: † Vias tuas domine demostra mihi(, cit. Ps 24, 4. All'interno della Rota: Sanctus Petrus | Sanctus Paulus | Alexand|er papae | III.
(q) La sottoscrizione è riportata dal copista accanto al Benevalete.
(r) Nel codice habund(us), con -l- soprascritta sulla n: è probabile che si tratti di Hubaldus, come nel documento precedente, e che il copista si sia confuso invertendo le vocali.
(s) Così nel codice, s'intenda: Hugo.
(1) La presente bolla rinnova il privilegio concesso dal medesimo papa il 30 dicembre 1174, cfr. II.1; verrà nuovamente concessa, con aggiunte, il 14 gennaio 1176 (privilegio non presente nel cartulario) e confermata il 9 febbraio 1182 da Lucio III, cfr. II.6. Per una descrizione dettagliata dei diritti dell’abate di Monreale, cfr. L.T. Jr. White, Il monachesimo latino nella Sicilia Normanna, Catania, Editrice Dafni 1984, p. 206.