Precedente
Successivo
II.1
Ferentino 1174, 30 dicembre, VIII ind.
[cc. 21r B-22r B]
Orig.: Palermo, Bibl. Centr. della Regione Siciliana, Tabulario di S. Maria Nuova di Monreale, perg. nr. Balsamo 31, di mm. 730+35×563.
Cop.: Bibl. del Seminario Arcivescovile di Monreale, manoscritto XX.E.8.
Ed.:
Pirro R., Sicilia Sacra disquisitionibus et noiiis illustrata, 4 voll., Palermo 1644-47; nuova ed. riveduta e ampliata in 2 voll., Palermo 1733; rist. anast. con uno scritto di F. Giunta, 2 voll., Bologna 1987, I, p. 451;
Del Giudice M., Descrizione del tempio e monasterio di S. Maria Nuova di Monreale. Vite dei suoi Arcivescovi, Abbati e Signori col Sommario dei Privilegi, della detta Santa Chiesa di Giovan Luigi Lello. Ristampata ad opera del padre Don Michele Del Giudice priore cassinese, Palermo 1702, p. 34.
Reg.:
Lello G.L., Historia della Chiesa di Monreale, Palermo 1702, n. 3;
Garufi C.A., Catalogo illustrato del Tabulario di Santa Maria Nuova in Monreale, in Documenti per servire alla Storia di Sicilia pubblicati a cura della Società Siciliana per la Storia Patria, XIX, Palermo 1902, n. 10, p. 8;
Jaffè-Loewenfeld P., Regesta Pontificum Romanorum, Photomechanischer Nachdruck, 2 voll., Graz 1956, n. 12403.
Cit.:
Celauro A., Il territorio dell'arcivescovado di Monreale nel periodo di Guglielmo II (Tesi di Laurea), Palermo 1974-1975, p. 21;
Schirò G., Monreale: capitale normanna, Palermo 1978, p. 26.
Regesto:
Alessandro III promuove Santa Maria Nova di Monreale alla condizione di abbazia nullius a pieno titolo, concedendole importanti privilegi ed esenzioni, primo fra tutti l’indipendenza giuridica da qualsiasi autorità ecclesiastica, ad eccezione della Santa Sede; conferma tutte le proprietà della nuova fondazione, acquisite o da acquisirsi, sia all’interno che all’esterno del Regno; concede all’arcivescovato tutte le ordinazioni – ovvero il controllo su tutte le sue chiese, le consacrazioni di altari, fonti battesimali e chiese, del crisma e dell’olio santo. Ordina inoltre che, nell’eventuale cessione di qualsiasi diritto – compresi quelli episcopali – da parte di un ecclesiastico su qualsiasi chiesa o possedimento a favore della nuova abbazia, non sia possibile riservarsi alcuna decima.
Infine, concede all’abate l’uso pieno delle insegne vescovili(1).
Tenor privilegii Alexandri papae III in quo concedit || quod Montis Regalis ecclesia que nondum erat archiepiscopalis nulli alii ecclesie sit subiecta, nisi Romano pontifici tamen. Item concedit quod omnia que oblata vel data fuerint dicte ecclesie de quibus decima vel ius episcopale, alicui episcopo debeatur perpetuo pleno iure habeant illa dicta Montis Regalis ecclesia, si hoc approbaverit episcopus ad quem ius predictum poterat pertinere. Adiecit eciam quod nullus archiepiscopus vel episcopus seu alia quelibet persona ecclesiastica de tenimentis et possessionibus eidem ecclesie Montis Regalis vel cellis eius cum episcopali iure concessis decimam vel quartam exigere audeat, multa alia preter predicta in dicto privilegio continentur.
Alexander episcopus servus servorum dei.
Karissimo in Christo filio Willelmo illustri Sicilie regi
salutem et apostolicam benedictionem.
Ex debito suscepti regiminis qualitates actendere cogamur et merita singulorum ut, circa omnes sic esequamur dispensationis nobis credite ministerium quod devoti ecclesie filii pro modo personarum et merito ab apostolica sede cui licet indigni disponente domino presidemus, gratum sue(a) reportent petitionis effectum. Hac si quidem ratione tanto libencius et benignius regie volumus serenitate deferre et tue condescendere volunptati in hiis maxime que redemptori nostro grata sint et accepta et tue saluti ac nomini fructuosa, quanto personam tuam sicut karissimi filii et christianissimi regis habundanciori caritate diligimus et de tue gratissime devoctionis fervore nobis et ecclesie dei gratiora commoda provenisse recolimus et iugiter credimus auctore domino pro ventura, ut circa deum et sacras eius ecclesias maiorem semper devoctionem et reverentiam habeas et fervencius cultui iusticie et operibus pietatis intendas cum de prerogativa nostre dilectionis et gratiae fueris efficaciter consecutus, quod pio et ferventi desiderio concupiscis.
Unde cum monasterium in honore beate Marie dei genitricis et virginis, sicut non solum ex licteris tue celsitudinis, sed etiam aliorum certa relatione non sine multo gaudio et leticia cordis audivimus super Sanctam Kuriaciam divine gratiae inspiratione regalibus construere ceperis opibus et largissimis et amplissimis possessionibus disposueris domino cooperante ditare ut locus ille celebris habeatur et ibi ad serviendum deo conventus insiuti debeat monachorum, nos pium votum et propositum tuum in hac parte preconio dignissime laudis extollimus et petitionibus tuis ad exequendum pium opus quod domino inspirante cepisti, tam benignum quam iocundum impartimur | effectum(b).
Ea propter karissime in Christo fili, pro unica et speciali affectione, quam ad te sicut ad christianissimum regem habemus de consilio fratrum nostrorum apostolica auctoritate statuimus ut monasterium ipsum nulli archiepiscopo vel episcopo aut alii persone ecclesiastice nisi tamen Romano pontifici(c), aliquo tempore sit subiectum, sed pocius ab omni debito et subiectione aliarum ecclesiasticarum personarum liberum et absolutum semper existat. Insuper etiam presenti scripto sancimus ut omnia prescripto monasterio extra regnum tuum oblata vel offerenda, commutata vel commutanda, perpetuo in abbatis et conventus eiusdem monasterii potestate(d) permaneat, ea vero que infra regnum tuum eidem monasterio collata sunt vel conferentur, commutata sunt vel commutabuntur, cum volunptate(e) tua et heredum tuorum illibata persistant. Liceat etiam abbati et conventui prefati monasterii pro ordinatione clericorum vel monachorum qui in monasterio vel pertinenciis eius fuerint ordinandi, quemcumque maluerint catholicum advocare antistitem et ab eo ordinationes eorum crisma, oleum sanctum, consecrationes altarium seu basilicarum recipere, qui gratis et sine contradictione qualibet(f) nostra auctoritate quod postulatur indulgeat. In omnibus vero parrochialibus ecclesiis eiusdem monasterii per clericos suos fontem benedici concedimus et sacrum celebrari baptisma, prohibemus insuper et auctoritate apostolica arcius interdicimus, ne quis archiepiscopus vel episcopus populum christianum ecclesias iamdicti(g) monasterii aut monasterium ipsum ingredi et in eis de rebus suis ut pia religione fieri solet, aliquid offerre audeat prohibere. Si vero aliqua ecclesia vel tenimenta prescripto monasterio oblata fuerint de quibus decime vel aliud ius alicui episcopo aut alii ecclesiastice persone debeatur et episcopus ipse vel ipsa persona decimas et ius aliud quod in illa ecclesia vel tenimentis habere noscuntur, eidem monasterio iure pontificali concesserint oblationem et concessionem illam perpetuis temporibus inviolabiliter manere censemus. Ad hec(h) adicientes statuimus ut nullus archiepiscopus vel episcopus aut alia quelibet persona ecclesiastica de tenimentis et possessionibus eidem monasterio vel cellis eius cum episcopali iure concessis aut de terris, quas fratres ipsius monasterii in monasterio vel cellis eius propriis(i) sumptibus excoluerint decimam vel quartam exigere audeat; prohibemus eciam ne quis homines in tenimentis ipsis habitantibus excomunicationi vel interdicto subicere aut clericos monasterii vel eorumdem tenimentorum ad sinodum(j) vocare presumat. Abbati quoque ipsius monasterii congregandi sinodum, tam monachorum quam clericorum aliorum qui in tenimentis monasterii habitaverint(k) plenam facultatem et licenciam indulgemus. Illud autem modis omnibus inhibemus ne aliqua persona in administratione preponatur abbati, nisi idem abbas de talibus convictus fuerit criminibus que sint de censura sacrorum canonum punienda; quemlibet vero monachum pro aliis monasteriis ordinandis invito abbate removeri ab || ipso monasterio prohibemus, ut autem fervor devotionis et desiderii tui amplius accendatur abbati eiusdem monasterii qui ibi canonice fuerit institutus et successoribus eius usum mitre, cirothecarum, sandeliorum, tunice et dalmatice et virgam pastoralem et cotidianum(l) usum anuli nichilominus indulgemus et ut post missam et alia divina officia, more episcopi benedictionem ad populum faciant eis plenam concedimus facultatem. Liceat quoque abbati et fratribus tam prescripti monasterii quam cellarum eius clericos cuiuscumque ordinis seu laycos e seculo fugientes liberos et absolutos insanitate vel egritudine, cum rebus et possessionibus suis, ad conversionem eorum venientes sine cuiuslibet episcopi vel alterius persone ecclesiastice contradictione recipere et sine alicuius molestia retinere, fas etiam sit de auctoritate nostra fratribus per cellas pretaxati monasterii in civitatibus vel in aliis locis constitutis quandocumque ad officia divina voluerint signa pulsare. Nullus autem archiepiscopus vel episcopus populum domini prescriptum monasterium vel eius cellas ingredi ad audiendum verbum divinum, nisi pro comuni tocius civitatis vel parrochie interdicto prohibere presumat; sepulturam sane tam ipsius monasterii quam omnium ecclesiarum et cellarum suarum liberam(m) esse censemus ut, eorum devocioni et extreme volunptati qui se illic sepeliri deliberaverint, nisi excomunicati(n) vel interdicti sint nullus obsistat, ne quis alicui archiepiscopo vel episcopo liceat quelibet in monasterio ipso vel cellis eius sepeliri deliberantem excomunicare vel interdicere aut penitenciam seu viaticum denegare, nisi ob manifestam rationem. Nichilominus etiam auctoritate apostolica duximus indulgendum ut, is in prescripti monasterii abbatem canonice electus fuerit a quocumque archiepiscopo vel episcopo malverit accedente tuo et heredum tuorum assensu benedicatur. Si vero abbas de aliquo fuerit accusatus vel impeditus cum ascensu tuo et heredum tuorum a personis ecclesiasticis ydoneis et discretis eiusdem regni causam eius tractetur discuciatur et terminetur. Preterea apostolica auctoritate sancimus ut, nullus(o) archiepiscopus vel episcopus aut alia persona infra claustrum monasterii sine licencia et volunptate abbatis vel conventus intrare audeat aut in eodem monasterio vel ecclesiis suis sine ipsius abbatis et conventus et prelatorum eorumdem ecclesiarum licencia divina officia celebrare; nichilominus etiam abbati pretaxati monasterii indulgemus ut liceat ei monasterium et ecclesias suas canonice ordinare. Insuper(p) autem fas sit eidem abbati omnes clericos et laycos suos cuiusque ordinis vel sexus ad confessionem recipere et de quibuscumque criminibus vel causis ad ecclesiasticum iudicium pertinentibus iudicare; liberum quoque sit predicto abbati et fratribus suis et quibuscumque locis tenimentorum suorum ad usum suum et hominum teni|mentorum ipsorum, oratoria construere. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat idem monasterium temere perturbare aut eius possessiones auferre, minuere seu quibus(q) libet vexationibus fatigare aut hanc paginam nostre consiutionis infringere(r) aut ei aliquatenus contraire;
si quis autem hoc actentare presumpserit indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum.
(R)(s)(BV)
Ego Alexander catholice Ecclesie episcopus subscripsi.
† Ego Hubaldus Hostiensis episcopus subscripsi.
† Bernardus Portuensis et Sancte Rufine episcopus subscripsi.
† Ego Gualterius Albanensis episcopus subscripsi.
Ego Iohannes presbiter cardinalis Sanctorum Iohannis et Pauli tituli Pamachii subscripsi.
† Ego Iohannes presbiter(t) cardinalis tituli Sancte Anastasie subscripsi.
† Ego Guillelmus presbiter cardinalis tituli Sancti Petri ad Vincula subscripsi.
† Ego Boso presbiter(u) cardinalis Sancte Pudenciane tituli Pastoris subscripsi.
† Ego Petrus presbiter cardinalis tituli Sancte Susanne subscripsi.
† Ego Arditius diaconus cardinalis tituli Sancti Theodori subscripsi.
† Ego Rutellus diaconus cardinalis Sanctorum Sergi et Bachi subscripsi.
Data Ferentinie
,
III kalendas ianuarii, indictione VIIIa, incarnationis dominice anno M°C°LXXIIII°, pontificatus vero domini Alexandri papae III anno XVI°.
Note:
(a) La -u- corretta su precedente lettera, forse e.
(b) Ma effectu nel codice.
(c) Nel cod., la -i finale corretta su precedente e.
(d) La -a- è corretta su precedente e.
(e) Nel codice, sul margine destro, presumibilmente della stessa mano del testo: Nota.
(f) La q- corretta su precedente lettera.
(g) La -i finale è corretta su precedente a.
(h) Nel codice, la h- corretta su precedente lettera.
(i) Ma p(ro)p(r)iiis nel cod.
(j) Seguono due lettere che sono state depennate.
(k) Nel codice, sul margine destro, presumibilmente della stessa mano del testo: Nota.
(l) Nel cod., di aggiunto nell'interlineo.
(m) Ma libe(r)a nel codice.
(n) Nel cod., la -o- corretta su precedente lettera.
(o) Ma n(u)ll(us)s nel codice.
(p) Nel margine sinistro del cod., presumibilmente della stessa mano del testo:Nota.
(q) Segue una parola depennata e resa illegibile.
(r) Nel codice, la -e finale è corretta su precedente lettera.
(s) Così la legenda nella cornice della Rota: † Vias tuas domine demostra mihi; all'interno della Rota: Sanctus Petrus | Sanctus Paulus | Alexan|der papae | III.
(t) Nel cod. p(re)sb(ite)r corretto su parola precedente.
(u) Nel codice, la -r finale in forma allungata sotto il rigo.
(1) La bolla viene rinnovata dal medesimo papa nel febbraio del 1175, cfr. II.2; con aggiunte, il 14 gennaio 1176 (privilegio non presente nel cartulario) e confermata il 9 febbraio 1182 da Lucio III, cfr. II.6. Per una descrizione dettagliata dei diritti dell’abate di Monreale, cfr. L.T. Jr. White, Il monachesimo latino nella Sicilia Normanna, Catania, Editrice Dafni 1984, p. 206.